Odmiana przez przypadki nazwisk w języku polskim

Odmiana nazwisk w języku polskim bywa problematyczna, ponieważ nie do każdego nazwiska możemy zastosować regularne zasady deklinacji. Problem pojawia się zazwyczaj wtedy, gdy chcemy wysłać pisma urzędowe, wypisać zaproszenia, napisać dedykację lub umieścić na dyplomie.

Nazwiska podobnie jak imiona odmieniamy przez siedem przypadków w liczbie pojedynczej i mnogiej:

- Mianownik (kto? co?)
- Dopełniacz (kogo? czego?)
- Celownik (komu? czemu?)
- Biernik (kogo? co?)
- Narzędnik (z kim? z czym?)
- Miejscownik (o kim? o czym?)
- Wołacz (o!, hej!)

Na prawidłową odmianę nazwisk wpływ ma kilka czynników, takich jak: płeć, pochodzenie nazwiska, wymowa, końcówka nazwiska, ale również jego geneza. Warto zaznaczyć, że niektóre nazwiska mogą nie podlegać odmianie przez przypadki np. nazwiska pochodzenia obcego (nie słowiańskie). W takich przypadkach ważne jest zapamiętanie i zrozumienie zasad deklinacji konkretnych nazwisk.

Odmiana nazwisk żeńskich

W przypadku nazwisk żeńskich warto wiedzieć, że sposób ich deklinacji zmieniał się na przestrzeni lat. Dawniej proces tworzenia nazwisk żon i córek był nieco inny niż obecnie. Do nazwisk kobiecych dodawane były człony -owa, -ówna, -yna, -ina, -anka np. żona Nowaka to Nowakowa, a jego córka to Nowakówna, obecnie obie to panie Nowak.

Aktualnie jest kilka zasad odmiany nazwisk żeńskich, które warto zapamiętać:

W zdecydowanej większości nazwisk kobiecych się nie odmienia.
Nazwiska żeńskie zakończone na -a odmieniamy zgodnie z zasadami deklinacji (zarówno w postaci przymiotnikowej np. Biała, jak i rzeczownikowej, np. Łatka).
Nazwiska kobiece zakończone na -ska, -cka, -dzka, -owa lub -ewa odmieniamy jak przymiotnik np. Wolska, Zawadzka, Borowa, Kostrzewa.
Nazwiska odojcowskie zakończone na -ówna lub -anka i odmężowskie zakończone na -ina lub -yna odmieniamy jak rzeczownik np.: Dąbrówna, Macierzanka, Krzewina, Skrzeczyna.
Pozostałe nazwiska żeńskie zakończone na -a odmieniamy jak rzeczownik pospolity np. Duda.

W przypadku żeńskich nazwisk pochodzenia obcego nie stosuje się odmiany lub stosuje się jedną z powyższych zasad, o ile nazwisko jest skonstruowane w sposób umożliwiający taką odmianę.

Odmiana nazwisk męskich

Odmiana nazwisk męskich w języku polskim bywa nieco trudniejsza od nazwisk żeńskich. Jednak ogólna zasada jest dość prosta, ponieważ w większości nazwiska męskie w postaci rzeczownikowej odmieniamy jak rzeczownik pospolity, a te w postaci przymiotnikowej jak przymiotnik pospolity. Dlatego jeśli nie wiemy jak odmienić nazwisko najlepiej odszukać odpowiadający mu wyraz pospolity, pamiętając o kilku zasadach:

Nazwiska męskie zakończone spółgłoską odmieniamy podobnie jak rzeczowniki, np.:
- Marszał jak migdał,
- Klos jak abakus,
- Bedorf jak fotograf,
- Szwyd jak gad,
- Wącirz jak malarz,
- Butrym jak ekonom
Nazwiska mężczyzn zakończone na -ski, -cki, -dzki są odmieniane jak przymiotniki, np.:
- Lewandowski jak niebieski,
- Wysocki jak elegancki,
- Grodzki jak ludzki.
Podobna zasada obowiązuje w przypadku nazwisk zakończonych na -i, -y oraz -e, lecz nazwiska zakończone na -e w narzędniku i miejscowniku mają końcówkę -em.
Nazwiska męskie zakończone na -a odmieniają się jak rzeczowniki w rodzaju żeńskim. Tutaj jednak odmiana zależy od poprzedzającej głoski. Jeśli samogłoskę -a poprzedzają głoski miękkie -dź, -ć, -ń, -ś, -ź oraz -j, -l lub historycznie miękkie -c, -cz, -dz, -dż, -sz, -ż odmieniamy jak podobnie zakończone rzeczowniki rodzaju żeńskiego, np.:
- Gądzia jak dzidzia,
- Szpycia jak ciocia,
- Kania jak uczelnia,
- Gusia jak gosposia,
- Pyzia jak buzia,
- Mateja jak aleja,
- Gdula jak budowla,
- Kubica jak diablica,
- Gańcza jak tęcza,
- Nędza jak sadza,
- Zawisza jak plansza,
- Kałuża jak wieża
Nazwiska męskie zakończone na -o są bardziej problematyczne.
Jeśli -o poprzedzone jest głoską twardą wówczas takie nazwiska odmieniamy jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone na -a np.:
- Szczerbo jak plomba,
- Bodo jak kreda,
- Moniuszko jak choinka,
- Hajto jak gazeta
Jeżeli przed samogłoską -o jest głoska miękka, takie nazwisko odmieniamy jak rzeczownik rodzaju męskiego np.:
- Gucio jak wujcio,
- Hrynio jak tatunio,
- Piesio jak wnusio,
- Dziurdzio jak dziadzio
Nazwiska męskie pochodzenia obcego (niesłowiańskie) nie odmieniają się jeśli kończące -o w wymowie lub w wymowie i pisowni jest akcentowane np. Hugo, Attenborough wym. Attenboro. W większości nazwiska obce zakończone na -o odmieniają się podobnie jak rzeczowniki męskie, za wyjątkiem miejscownika, który zależy od tego, czy przed -o jest głoska twarda, czy miękka w tym l.
Nazwiska męskie zakończone na -e nieme czyli te pochodzenia obcego, odmieniamy zapisując nazwisko z apostrofem np. Doyle, Gable, Morse

Oczywiście musimy pamiętać o tym, że zdarzają się nazwiska specyficzne (głównie te o obcym brzmieniu), których odmiana nie będzie zbieżna z powyższymi zasadami. W takich sytuacjach posiadacze takiego nazwiska często proszą o to, aby ich nazwisk po prostu nie odmieniać. Wówczas jednak przed nazwiskiem powinniśmy dodać odmienione imię, tytuł lub pełnioną funkcję.

W nazwiskach pochodzenia obcego elementy takie jak Saint, de, la, von, Ibn, Mac nie odmieniają się.

Odmiana nazwisk małżeństw

Odmiana nazwisk małżeństw dotyczy grupy osób noszących to samo nazwisko i jest formą liczby mnogiej nazwiska męskiego. Odmianie tej więc podlegają również nazwiska braci, rodzeństwa, rodziny, kolegów, znajomych jeśli mają takie same nazwiska.

Często problem z odmianą nazwisk w liczbie mnogiej możemy zauważyć na zaproszeniach, gdy widzimy "Zapraszamy Państwa Ewę i Jana Nowak" lub "Szanowni Państwo Ewa i Jan Nowak". Jest to oczywiście błąd. Zgodnie z zasadami polskiej gramatyki poprawne sformułowanie powinno brzmieć "Zapraszamy Państwa Ewę i Jana Nowaków" oraz "Szanowni Państwo Ewa i Jan Nowakowie".

W tym przypadku odmianę nazwisk możemy podzielić na grupę rzeczownikową i grupę przymiotnikową.

Odmianę rzeczownikową będą miały wszystkie nazwiska męskie zakończone w liczbie pojedynczej na spółgłoskę, samogłoskę -a, -e, -o lub -y nie mające postaci przymiotnikowej. W mianowniku liczby mnogiej takie nazwiska będą miały końcówkę -owie np.:
- Pawlak - panowie Pawlakowie
- Sikora - siostra i brat Sikorowie
- Minge - bracia Mingowie
- Matejko - państwo Matejkowie
Odmianę przymiotnikową będą miały wszystkie nazwiska męskie zakończone w liczbie pojedynczej na -i oraz -y mające postać przymiotnika.
- Nazwiska zakończone w liczbie pojedynczej na -ski, -cki, -dzki w liczbie mnogiej będą miały końcówkę odpowiednio -scy, -ccy, -dzcy np.:
- Sadowski - państwo Sadowscy
- Gałecki - panowie Gałeccy
- Przeradzki - bracia Przeradzcy
- Nazwiska męskie zakończone w liczbie pojedynczej na -i (bez przyrostka -sk, -ck, dzk) w mianowniku liczby mnogiej będą miały końcówkę -owie (podobnie jak w odmianie rzeczownikowej) lecz pozostałe przypadki jeak w odmianie przymiotnikowej np.:
- Zachodni - państwo Zachodniowie
- Monti - panowie Montiowie
- Lupi - bracia Lupiowie
- Nazwiska męskie zakończone w liczbie pojedynczej na -owy oraz -y mające postać przymiotnikową odmieniać się będą jak przymiotniki np.:
- Borowy - państwo Borowi
- Grochowy - panowie Grochowi
- Śmiały - bracia Śmiali
- Chudy - Ewa i Jan Chudzi

Odmiana nazwisk dwuczłonowych

Nazwiska dwuczłonowe odmieniamy zgodnie z zasadami odmiany nazwisk męskich i nazwisk kobiecych, odmieniając każdy człon nazwiska np.:

Jeśli oba człony nazwiska się nie odmieniają, aby określić płeć lub przypadek, przed nazwiskiem powinniśmy podać odmienione imię, tytuł albo funkcję np.:

Ewie Wieczór-Szczerbowicz (wręczono kwiaty)
pani Kosiniak-Kamysz
specjalistka Mazur-Adamczyk

Jak sprawdzić prawidłową odmianę nazwiska?

Jak widać zasad odmian nazwisk jest wiele, lecz nie martw się. Jeśli masz problem z odmianą nazwiska przez przypadki, wystarczy, że na stronie eOdmiany.pl wpiszesz nazwisko w okno wyszukiwania, a otrzymasz odmianę nazwisk męskich, kobiecych, małżeństw lub liczby mnogiej w rodzaju żeńskim. W ten sposób łatwo i bez błędów zaadresujesz list, napiszesz dedykację lub uzupełniasz zaproszenia na uroczystość.